İslam dini yarandığı ilk gündən siyasi və dövlət idarəçiliyində həlledici təsiri olub. Əslində bu məsələdə bütün dinlər ortaqdır. Çünki müasir siyasi sistemlərin yarandığı 19-cu əsrə qədər hakimiyyətlərin legitimləşdirən orqan ilk növbədə din idi.
Həm Şərqdə, həm də Qərbdə taxta çıxan hakimlər, yeni sülalələr legitimləşmək üçün dinin “xeyir duasını alırdılar”. Ancaq Avropada dünyəviliyin kilsə üzərində qələbəsi nəticəsində dinin bir çox səlahiyyətlərini, o cümlədən siyasi hakimiyyət üzərində təsiri ciddi şəkildə zəiflədi. Dünyəvi siyasi düşüncə, milliyyətçilik və digər siyasi ideologiyalar 19-cu əsrdə Avropadan müsəlman dünyasına da ayaq açmağa başladı. Doğrudur, bu proses uzun çəkdi, çünki 19-cu əsrdə müsəlman aləmində zəifləsə də hakimiyyətini qoruyub saxlayan Osmanlı İmperiyası və Qacar İranı vardı. Osmanlı isə həm də xilafət idi, yəni müsəlmanların dini rəhbərliyini əlində tutmuşdu.
Lakin Avropa əsaslı siyasi düşüncələr, xüsusən də etnik milliyyətçilik müsəlman dünyasında yayıldıqca buna qarşı bir etiraz olaraq islamçılıq meydana çıxmağa başladı. Daha sonra şərti olaraq siyasi islam və ya sadəcə islamçılıq adlanan fikir axını çox tezliklə müsəlman aləminə yayıldı. Camaləddin Əfqani (İran mənbələrində Əsədabadi) siyasi İslamın fikir atalarından hesab olunur. Lakin onunla yanaşı, misirli Məhəmməd Abduh, pakistanlı Məhəmməd İqbal, Rəşid Rza, Mövdudi kimi və daha neçə İslam mütəfəkkirləri və bir mənada siyasi islam ideoloqları meydana çıxdı. Metodlarda fərqlər olsa da, ilkin dövr müsəlman ziyalılarının əsas hədəfi İslamın keçmiş qüdrətini geri qaytarmaq, Avropa qarşısındakı zəif vəziyyətdən xilas etmək idi. Müsəlman aləmindəki sosialist, liberal, millətçi düşüncələrdən fərqli olaraq müsəlman islahatçılar müsəlmanların nicatının İslamı daha yaxşı mənimsəmək, ilkin islam dövrünə qayıtmaq (sələf ideyası) və başqa sözlə, dində -İslamda görürdülər.
Əfqani ideyasını təşkilata çevirə bilməsə də, onun fikirlərindən təsirlənən çoxlu sayda siyasi islam hərəkatları meydana çıxdı. Bunlardan ən parlaq olanı Misirdə Əfqaninin ölümündn 30 il sonra meydana çıxan Müsəlman Qardaşlar (ərəbcə İxvan əl-Muslimin) idi.
Birliyə aparan yol
Müsəlman dünyasında siyasi islamın parlaması ötən əsrin 70-ci illərinə, daha dəqiqi 60-cı illərin sonlarına təsadüf edir. 1967-ci il “altı günlük” müharibə zamanı ərəb-müsəlman aləminin parlaq ulduzu Misir prezidenti Camal Əbdül Nasir və ordusu müttəfiqləri ilə birlikdə İsrail ordusuna biabırçılıqla məğlub olanda müsəlman ərəblərdə sosializmə olan ümidlər də öldü. Artıq 70-ci illərə qədər müsəlman aləmi xilafətdən monarxiya, sosialist və liberal-qərbçi rejimə qədər müxtəlif quruluşları “sınaqdan keçirmişdi”.
1969-cu il avqustun 21-də Qüdsdə yerləşən və müsəlmanların 3 müqəddəs məscidindən biri olan əl-Əqsa avstraliyalı fanatik protestant Mayk Denis Rohan tərəfindən yandırıldı. Bu hadisə müsəlmanları ayağa qaldırdı. Baş verən hadisələrin təsiri ilə dörd gün sonra avqustun 25-də müsəlman ölkələri Mərakeşin paytaxtı Rabat şəhərində toplanaraq İslam Konfransı Təşkilatını qurdular.
Bu, o tarixə qədər olan ilk hadisə idi. İlk dəfə idi ki, müsəlman ölkələri rəsmi səviyyədə islam adı ilə dövlətlər birliyi qururdular. İKT-nin əsas hədəfi islam ölkələri arasında əlaqələr, birlik və Fələstin münaqişəsi idi. Maraqlıdır ki, bu təşkilatın əsas qurucusu və hazırda təşkilatın baş qərargahına ev sahibliyi edən o zaman yeganə şəriət dövləti olan Səudiyyə Ərəbistanı idi. O da maraqlıdır ki, 30 il əvvəl ərəb ölkələri bir araya gəlib Ərəb Liqasını quranda islam sözünün əlavə olunması kiminsə ağlına gəlməmişdi, ancaq 1969-da artıq bu siyasi-ictimai zərurətə çevrilmişdi. Yaxud da Fələstinin əsas müqavimət təşkilatları o zamana qədər sol yönlü idi. Yalnız sonrakı mərhələdə islamçı təşkilatlar ön sıraya keçməyə başladı.
Qərbə üstün gəlmək üçün
Bundan sonra proseslər sürətlə cərəyan etməyə başladı. 1973-cü il oktyabr ayında İsrail və ərəb ölkələri arasında “Youm Kippur” savaşı sırasında ilk dəfə olaraq müsəlman ölkələri Səudiyyə Ərəbistanı, İran, İraq, BƏƏ, Küveyt və Qətər İsrailə dəstək verən ölkələrə başda ABŞ olmaqla neft embarqosu elan etdi. İlk dəfə müsəlman ölkələri Fələstin mövzusunda dövlət səviyyəsində həmrəylik göstərərək Qərbə qarşı iqtisadi təzyiq kampaniyası başladır.
Qüdsdə əl-Əqsa məscidinin yandırılmasından (yeri gəlmişkən, bu hadisənin özü də siyasi islamçılara görə xristian səlibçilərin müsəlmanlara qarşı planlı sui-qəsdi idi) düz 10 il sonra müsəlman aləmində ciddi dəyişikliyə səbəb olan iki mühüm hadisə baş verdi. Bu iki hadisə bütövlükdə müsəlman coğrafiyasında şəkil və keyfiyyət dəyişikliyi gətirdi, siyasi islamın fərqli formalarda əsas siyasi ideologiyaya çevrilməsini təmin etdi.
Bu hadisələrin birincisi İranda İslam inqilabı idi. İlk dəfə siyasi islam düşüncəsi bir müsəlman ölkəsində qalib gələrək İslam respublikası qururdu. İranda şiə məzhəbi kökləri üzərində, vilayət-fəqih nəzəriyyəsi əsasında dövlət qurulsa da, uğurlu nəticə verən islam inqilabı bir çox müsəlman ölkələrində siyasi islam hərəkatlarını canlandırdı, onları siyasi mübarizəyə ruhlandırdı.
İkinci mühüm hadisə isə yenə 1979-cu il dekabrın 24-də SSRİ qoşunlarının Əfqanıstana müdaxiləsi idi. Sovetlərin Əfqanıstana ordu yeritməsi böyük bir müharibəyə çevrildi. Təbii olaraq dünyada bu müdaxilə qəzəblə qarşılandı. Ancaq Əfqanıstanda sovetlərə qarşı qlobal səfərbərliyin arxasında bir neçə maraqlı qüvvə vardı. ABŞ və müttəfiq dövlətlər bu müdaxilə ilə SSRİ-nin işğal siyasətini ifşa etməyə çalışırdı. Siyasi islamın radikal qanadı üçünsə bu savaş müqəddəs müharibə idi. Bu səbəbdən də, dünyanın müxtəlif bölgələrindən müqəddəs cihadda iştirak etmək üçün dindar müsəlmanlar Əfqanıstana axışdı. Təbii ki, gələnlər içərisində sıravi savaşçılarla yanaşı, fələstinli Abdullah Yusif Azzam kimi cihad ideoloqu, səudiyyəli Usama bin Laden və misirli “ixvançı” (“ixvan” – “Müsəlman qardaşları”) Ayman əz-Zəvahiri və digərləri vardı. 10 illik əfqan savaşı cihadçılıq üçün bir məşq və təcrübə meydanına çevrildi. Əfqanıstan müharibəsi Taliban, əl-Qaidə və eləcə də bunların praktik fəaliyyətləri olan Orta Asiya, Çeçenistan, Afrika, Filippin, Tailand, daha sonra İraq, Suriya, Yəmən, Liviya müharibələri üçün “məşq” oldu.
Siyasi islamçıların 1981-ci ildə Misirdə Ənvər Sədata qarşı sui-qəsdi, bir il sonra 1982-ci ildə isə Suriyada ixvanın ayaqlanma cəhdi isə Hafiz Əsəd tərəfindən sərt şəkildə yatırıldı.
Lakin eyni zamanda siyasi islamın mötədil qanadı, yəni siyasi islamçılar bu dövrdə xeyli uğur qazandı. 1991-ci ildə Əlcəzairdə bələdiyyə və parlament seçkilərində islamçı “İslami Səlamət Cəbhəsi” qalib gəlsə də, hərbçilər çevriliş edərək hakimiyyəti islamçılara verməyib. 1997-ci ildə Türkiyədə Nəcməddin Ərbakanın Rifah Partiyası koalisiya hökumətinin baş naziri seçilsə də, hərbi komandanlıq tərəfindən vəzifəsindən kənarlaşdırılır. Sudanda 1989-cu ildə baş verən çevriliş nəticəsində yerli “ixvan” hərəkatının lideri Həsən Turabinin dəstəklədiyi Ömər əl-Bəşir hakimiyyəti ələ keçirir.
“Ərəb baharı”ndan ilham alanlar
2000-ci illərin əvvəllərində Əfqanıstan və İraqın faktiki işğalı müsəlman aləmində növbəti kəskin antiqərb dalğasına səbəb olmaqla yanaşı paralel olaraq siyasi islama qol-qanad verdi. 2002-ci ildə Türkiyə keçirilən seçkilərdə mötədil islam xəttində olan AKP qalib gəldi. 2005-ci ildə isə Misirdə uzun illər sərt təzyiq altında olan “ixvan”ın 88 üzvü müstəqil şəkildə seçilərək parlamentə daxil oldu. 2006-cı ildə isə Fələstində keçirilən seçkilərdə yenə “ixvan” xəttində olan HƏMAS hərəkatı 60 faizdən çox səs toplayaraq hakim partiyaya qalib gəldi.
2010-cu ilin dekabrında Tunisdə başlayan “ərəb baharı” isə siyasi islamın 50 illik parlaq dövrünün kulminasiya nöqtəsi idi. Bu səbəbdən də bir çox müsəlman siyasətçilər ilk illərdə “ərəb baharı”nı “islami oyanış” adlandırırdılar. Çünki ilk dövrdə inqilabların aparıcı qüvvəsi həqiqətən də islamçılar idi. İnqilab dalğasında ərəb coğrafiyasının dünyəvi ölkəsi olan Tunisdə hakimiyyətə uzun illər Britaniyada sürgündə olan “Nahda” Hərəkatının lideri Rəşid Qannuşi gəldi. Misirdə isə Mübarəkin devrilməsindən sonra “Müsəlman qardaşları” iqtidara gəldi. Bundan başqa inqilabın hərbi münaqişəyə və vətəndaş müharibəsinə çevrildiyi Yəmən, Liviya, Suriya, eləcə də İraqda əsas savaş tərəflərindən biri də hələ də siyasi islamçılardır.
Lakin “ərəb baharı” və onun doğurduğu müharibələr siyasi islamın cazibəsinə ciddi zərbə vurdu. Əgər ABŞ-ın İraq və Əfqanıstana müdaxiləsi siyasi və cihadçı islamçılığı yüksəltmişdisə, vətəndaş müharibəsi dini-siyasi xəttə marağı xeyli aşağı saldı. Qannuşi parlament çoxluğuna nail olsa da, ölkədə çoxpartiyalı dünyəvi sistemi qoruyub saxladı, təklif olunan prezident postundan imtina etdi. Misirdə isə “Müsəlman qardaşları”nın bir illik hakimiyyətdən sonra iqtidara yenidən dünyəvi hərbçilər qayıtdı. Liviyada hakimiyyəti yerli “ixvan” və islamçılar götürsə də, də 2014-cü ildə ölkə bölündü və hazırda ikiyə bölünmüş Liviyanın 90 faizə qədərinə dünyəvi qruplar nəzarət edir. Suriyada isə hazırda radikal islamçıların əlində yalnız ölkənin şimalında kiçik ərazilər qalır. Nəticə etibarı ilə “ərəb baharı” coğrafiyasında islamçılar istədiklərinə nail ola bilmədilər.
Və ən əsası müsəlman ölkələrində, o cümlədən, Türkiyədə son illərdə keçirilən sorğular göstərir ki, islamçılıq və şəriət tərəfdarlığı “ərəb baharı” öncəsi ilə müqayisədə bir xeyli tərəfdar itirib. İnqilabın vətəndaş müharibəsinə çevrildiyi ölkələrdə radikal islamçı təşkilatlar insanları çəkindirməyə başladı.
Məsələn, Türkiyədə 2012-ci ildə, yəni ərəb baharının qızğın vaxtında keçirilən sorğuların nəticələrinə əsasən əhalinin sadəcə 27 %-i qatı dünyəvilik (layiqlik) tərəfdarı olduğu halda, 4 il sonra 2016-cı ildə bu rəqəm 36 %-ə yüksəlib.
ABŞ-ın məşhur “Pyu” Tədqiqat Mərkəzinin (Pew Research Center) 2015-ci ildə 10 müsəlman ölkəsində (Pakistan, Fələstin, İordaniya, Malayziya, Seneqal, Nigeriya, İndoneziya, Livan, Türkiyə və Burkina Fasoda) keçirdiyi sorğunun nəticələrinə əsasən, Quran-Kərimi ölkə hüquq sisteminin mənbəyi kimi görmək istəyənlərin faizi Türkiyədə 13 olub.
Göründüyü kimi, bizə qonşu və qardaş ölkə olan Türkiyədə dünyəvilik, özü də kəskin dünyəvilik tərəfdarlarının sayı şəriət tərəfdarlarından az qala 3 dəfə çoxdur. Halbuki müxtəlif vaxtlarda Türkiyədə keçirilən sorğularda əhalinin 70-74 %-nin dindar olduğu görünür. Hətta dindar əhali üçün belə artıq islamçılıq, şəriət tərəfdarlığı cazibəsini itirib.
Son illərdə keçirilən rəy sorğuları, həmçinin seçkilərin nəticələri göstərir ki, artıq siyasi islam şüarları insanları o qədər də cəlb etmir. İraqda 2018-ci ildə keçirilən seçkilərdə qalib islamçı “Sairun” koalisiyasının əsas ortağının İraq Kommunist Partiyası olması faktı göstərir ki, müsəlman ölkələrində artıq alternativ siyasi düşüncələrə maraq artır. Hətta qatı İslam şəriəti ilə idarə olunan Səudiyyə Ərəbistanında belə yumşalma bu qənaəti gücləndirir.
Əlbəttə, siyasi İslamın yaxın zamanda səhnədən gedəcəyini düşünmək sadəlövhlük olardı. Lakin ötən 50 illik uzun mərhələdən sonra müsəlmanlar siyasiləşmiş dindən istədiklərini ala bilmədilər. Əksinə, dindən sui-istifadə halları artdı və bu, müqəddəs inancı gözdən salmağa və dünyada İslama qarşı mənfi münasibət formalaşdırmağa xidmət etdi.
